تخریب بناهای تاریخی اصفهان ،
عصارخانه جماله هویتی فراموش شده
بن ایر: اصفهان عصارخانه کوی جماله که به عصارخانه درب حمام شیخ و عصاری ربیعی نیز شهرت دارد، متعلق به دوران صفویه است که پس از مدت ها بنا بگفته مدیر گروه امانی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان، مرمت و استواری بخشی سقف آن شروع شده است.
«امسال ۲۹ ماه رمضون رفته بودم دهات، وقتی برگشتم گفتن تاق عصارخونه اومده پایینو الآن می ریزه. زنگ زدم که بیان ببینن. بار سقف سنگین شده بود. اومدن و بسیاری از سقفشو خالی کردنو ریختن کف. بار کفم سنگین شد و یه قسمتش کشیده پایین!» این را پیرمرد مهربان عصارخانه جماله می گوید؛ محمدمهدی محبی که حدود ۱۲ سال است هر بامداد تا شام به عصارخانه کوی جماله می آید و چند سالی می شود در این عصارخانه، آبغوره و سرکه و آبلیمو می فروشد. صحبتش درباره ی ریزش قسمتی از سقف این عصارخانه عهد صفوی است و ما نیز به همین دلیل از مسجد جامع که مدتی قبل یک خانه صفوی در یک قدمی آن تخریب شد به سمت این بنای خاص و شگفت می رویم. عصارخانه درب حمام شیخ که به عصارخانه کوی جماله شهرت بیشتری دارد در کوچه ای به همین نام قرار دارد، بنایی متعلق به دوره صفوی که سال ۱۳۴۹ با شماره ۹۰۵ در لیست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است.
فضای عصاخانه حتی سکوی کوچکی که در قسمت ورودی آن قرار دارد مملو از خاک است! هنوز در خاطر داریم «حاج محمدحسن ربیعی» که مالکیت قسمتی از عصارخانه را در اختیار داشت تا یک سال قبل زنده بود و روی این سکو می نشست و چای می نوشید...
بخش هایی از سقف عصارخانه جداشده و چندتکه چوب به موازات یکدیگر روی حفره به وجود آمده در کف قرار گرفته اند. محمد مهدی ربیعی (همان پیرمرد خوش زبان عصارخانه) می گوید: «چند سال پیش این طرفِ سقف اومد پایین و تاق زدن، بعد این طرف اومد پایینو باردیگر تاقش زدن، وقتی اومد پایین بارون نیومده بود که، اصلاً چند سال پیش بارون نیومد ولی خودبه خود بارش سنگین بود و تاق اومد پایین، ولی یه آجر توی سر کسی نخورد چون اگه خدا بخواد نگهداری کنه همینه.»
او ادامه می دهد: «امسال ۲۹ ماه رمضون من رفته بودم دهات، وقتی برگشتم گفتن تاق اومده پایینو الآن میریزه. زنگ زدم که بیان ببینن، خب بارش سنگین شده بوده، اومدنو خیلی سقفشو خالی کرد و ریختن کف. بار کفم سنگین شد و یه قسمتش کشید پایین»
بعد از آن، یکی از تخته هایی که روی کف قرار داده بلند می کند و می گوید: «این زیرو ببین اینجا زیرزمینه ساختمونه یعنی هم کف اینجاس هم سقف زیرزمینه. سقف اینجا را خالی کردن ریختن رو سقف زیرزمین، اونم بارش سنگین شد و یه قسمتش کشیده پایین.»
عصارخانه کوی جماله در حالی به حالت مخروبه درآمده که بنا بگفته محسن بهزاد، پژوهشگر معماری ایرانی، عصارخانه ها قسمتی از معماری صنعتی ایران را ایجاد کرده اند، به نحوی که عصر شکوفایی آنها زمان صفویه است و در آن دوره آن قدر با زندگی روزمره مردم آمیخته شده بود که ضرب المثل ها، اشعار، بازی ها و حتی کنایه های مردم تحت تأثیر اصطلاحات فنی آنها قرار داشت، اما از آن دوره به این سو در فراز و نشیبِ رونق و رکود بوده اند و در دوره قاجار درنتیجه ی رکود این حرفه، اکثراً بسته شدند تا این که با انقلاب صنعتی در ایران صنایع بزرگ تر و مکانیزه ای پدید آمد و صنایع قدیمی در آستانه نابودی قرار گرفت. با ورود صنعت برق به ایران و کاهش تقاضا برای تهیه روغن چراغ، این صنعت از حالت نیمه انحصاری خارج شد و سوخت روغن چراغ برای تامین روشنایی جایگاه خودرا از دست داد تا این که رفته رفته عصارخانه ها به حالت رکود درآمده و بسته شدند.
بهزاد می گوید: عصارخانه ها فقط یک محیط فنی و کارگاهی نبودند، بلکه محیط کالبدی شامل ابزار و ادوات، نور، دانش و علوم مکانیکی و شیمی، جزئی از ساختار عصارخانه ها به شمار می رفت. محصولی که از این کارگاهِ چندبُعدی به دست می آمد، در خوراک، روشنایی و در بخش های مختلف صنعت مانند نقاشی، فناوری چوب و در هنر و معماری شهر اصفهان و غیره، کاربرد داشته است؛ همین طور از روغن های به دست آمده از عصارخانه در آب بندی، درزبندی و ساخت ملات های وابسته به آن در سازه های آبی استفاده می شد.
او که کارشناس ارشد مهندسی معماری است با اشاره به قداست خاص عصارخانه ها در فرهنگ این مرزوبوم و با اعلان اینکه نور به جز روشنایی، هدایتگر به سمت علم و پاکی است و تنها ماده ای است که در این عالم از آلودگی و غبار مبرا است و خداوند نیز در قرآن خودرا نور معرفی کرده که منشأ زیبایی ها و لطافت ها است، بیان می کند: عصارخانه ها یکی از صنوفی بود که حدودا نیمه انحصاری و در اختیار دولت صفوی قرار داشت که به مرور به اقشار دیگر جامعه واگذار شد و وجود نخستین عصارخانه و قدمت آن به نام عصارخانه شاهی دلیل بر این ادعا است. معماری عصارخانه ها نیز به عنوان یکی از عناصر باارزش تاریخ و معماری اصفهان کاملاً مشابه بناهای عصر صفوی و یا همان شیوه اصفهانی است که به قول مرحوم «پروفسور آرتور پوپ» سازه های این دوره، آمیزه ای از عقلانیت و تخیل و تا حدی غیرمعمول است.
بهزاد می افزاید: عصارخانه کوی جماله که قدمت آن به دوران صفویه بازمی گردد در بازار عربان، یکی از قدیمی ترین بازارهای اصفهان قرار دارد و به عصارخانه درب حمام شیخ معروف بوده است، همین طور به جهت مالکیت چندساله ی مرحوم حاج «محمدحسین ربیعی» و اجدادشان به «عصاری ربیعی» نیز شهرت داشت، اما حالا به «عصارخانه کوی جماله» نام گذاری شده است؛ البته در بازار عربان غیر عصارخانه کوی جماله، عصارخانه دیگری نیز وجود داشته که در دوره قاجار تخریب شد.
او با اعلان اینکه عصارخانه کوی جماله به بناهای تاریخی مسجد جمعه، حمام شیخ بهایی، مسجد شیره پزها و خانه مرحوم عباس بهشتیان نزدیک است، می افزاید: این عصارخانه حدود ۹۰۰ مترمربع مساحت دارد و داری ۳ طبقه است که سال ۱۳۴۹ شمسی با شماره ۹۰۵ در لیست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
این پژوهشگر معماری ایرانی با اعلان اینکه ساختار طراحی عصارخانه ها بر اصول مهمِ «اهمیت به کار و صنعت»، «توجه به پاکیزگی» و «روابط مستقل افراد» استوار است و همین موضوع سبب شده که معماری دوره صفوی از تمدن های هم جوار جلوتر باشد، می گوید: عصارخانه جماله دارای ۳ طبقه همکف، زیرزمین و اول و دارای دو ورودی اصلی و فرعی است که ورودی اصلی این بنا در قسمت جنوب بنا واقع در کوی حمام شیخ بهایی تعبیه شده و به طبقه همکف راه دارد و عبور و مرور و خریداران روغن از این مسیر بوده است. ورودی دوم و فرعی که در شمال بنا قرار دارد مخصوص شترها، حمال ها و حیوان های بارکش است که به شمال شترخان باز می شده است.
بهزاد ادامه می دهد: در طبقه همکف علاوه بر چند انبار کوچک و بزرگ، تون عصاری نیز وجود دارد که از آن برای بو دادن دانه ها استفاده می شد. طبقه همکف بوسیله پلکان شرقی با عرض حدود یک متر به فضای اصلی کارگاه ها که همان روغن کشی و آسیاب ها است راه پیدا می کند. پس از ورود به زیرزمین، به نخستین هشتی داخل می شویم که سقف آن یکی از شاهکارها و بی نظیرترین پوشش سقف در ایران است و از خشت خام و ملات گل نیم کاه تولید شده که با خیز خیلی کم، پوشش عرقچین نام دارد. بعد از ورود به زیرزمین، به نخستین هشتی داخل می شویم که سقف آن یکی از شاهکارها و بی نظیرترین پوشش سقف در ایران است و از خشت خام و ملات گل نیم کاه تولید شده که با خیز خیلی کم، پوشش عرقچین نام دارد. در این هشتی، دو انبار شمالی و جنوبی به ابعاد مختلف تولید شده است. بعد از عبور از این هشتی به تیرخانه و قسمت اصلی روغن کشی می رسیم که دارای ۲ پاچال روغن کشی با ۲ تیرک بزرگ قطور به قطر حدود یک متر و طول حدود ۱۴ متر است که از چوب درخت چنار تولید شده اند، در قسمت میانی تیرخانه نیز یکی از آسیاب ها قرار دارد.
این معمار تصریح می کند: بعد از عبور از تیرخانه به فضای دیگری می رسیم که آسیاب نسبتاً بزرگی است و ۲ انبار بزرگ تر به سمت غرب تیرخانه دارد. در غرب این انبارها ۲ انبار کوچک قرار دارد که در آخر یکی چاه آب و چرخ چی قرار دارد که از آن برای نم دار کردن خمیر دانه ها استفاده می شد و در کنار آن راهرویی برای عبور شتر به تیرخانه و حیاط تعبیه شده، در حیاط نیز یک عدد چاه برای شرب افراد و حیوانات وجود داشته که امروز هردو چاه خشک شده است.
او با اشاره به شعری که «مهدی کیوان» اصفهان شناس و تاریخ پژوه در کتاب خود با نام «بازرگانی اصناف پیشه ور در عهد صفوی» آورده است، یادآوری می کند: تیرخانه، دیوار اسپر، تیرها و جرثغال ها، پاچال و تِلو، هشتی آسیاب سنگ، سنگ زیره، سنگ بارمالی یا بزرگ، انبار غلات، فضای فروش، ورودی، انبار روغن، خمره و ظرف های سفالی، تون عصارخانه، شترخان، حیاط، چاه آب و دول و چرخ چی از اصطلاحات رایج در عصارخانه ازجمله عصارخانه جماله است.
بهزاد خاطرنشان می کند: حدود ۳۵ سال پیش با مرحوم پدرم به اتفاق مالک وقت عصارخانه یعنی مرحوم حاج محمدحسن ربیعی که از دوستان پدر بودند برای نخستین بار از همه قسمت های عصارخانه جماله دیدن کردم. آن زمان هنوز عصارخانه تعطیل نشده بود و کارها توسط نیروی برق و تعبیه موتور انجام می شد. در آن بازدید مرحوم پدر از فاکتورهای معماری بی نظیر این عصارخانه که همان پوشش سقف های خشتی بدون خیز بود برای من توضیحاتی دادند که در سالهای بعد نیز آنرا برای من را یادآوری می کردند.
این پژوهشگر معماری ایرانی توضیح می دهد: عصارخانه ها حدودا به غیراز برخی از آنها، در بافت قدیم شهر اصفهان متمرکز بودند که ازجمله عصارخانه های نزدیک به عصارخانه ها جماله را می توان به «عصارخانه بزرگ میرزا عباس» واقع در بازار غاز، «عصارخانه بازار عربان»، «عصارخانه سر قبر آخوند» در بازارچه مجلسی، «عصارخانه پاسنگ دردشت»، عصارخانه کوچکِ جنب کوچه مسجد علی در خیابان هارونیه و «عصارخانه کوی ارابه چی ها» اشاره نمود. «عصارخانه کوی قندیل سازها» یا «عصارخانه درب زنجیر» و نیز «عصارخانه کوچه جودا» که دو عصارخانه تودرتو و دارای دو فضای تیرخانه بود درحال حاضر بصورت مخروبه باقی مانده و بقیه عصارخانه ها از بین رفته اند؛ حتی تعداد ۱۰ عصارخانه نیز در محله های دیگر شهر اصفهان وجود داشت که اثری از آنها نیست.
اما هادی الهیاری، مدیر گروه امانی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان ضمن این که از تعیین اعتبار و شروع مرمت و استواری بخشی سقف عصارخانه جماله خبر می دهد، درباره ی ریزش مجدد سقف این بنا که مدتی پس از بارندگی های اخیر اصفهان رخ داده بود، به ایسنا می گوید: سال هاست که ساختمان عصارخانه جماله با مشکلات جدی روبه رو است و ریزش بخشهایی از سقف آن از خیلی سال قبل اتفاق افتاده و چندین بارهم مرمت شده بود، هرچند که سایر بخش های آن هم مشکل دارد، ولی حقیقتاً حفاظت چنین سقف هایی بسیار مشکل است؛ البته متأسفانه مرمت های قبلی در سقف عصارخانه بصورت غیراصولی بود، بطوریکه هر تکه ای از سقف برای خودش به اصطلاح یک ساز می زد، یعنی بخشی با تکه های خشت مرمت شده و بخشی را آجر زبره چیده بودند و بخشی بصورت دیگر مرمت شده و درمجموع دارای مرمت نادرستی بود.
او ادامه می دهد: در ابتدای سال جدید بخش دیگری از همان مرمت های غیراصولیِ سقف عصارخانه که پیش ازاین انجام شده بود به دلیل سست بودن، تخریب شد و به علت این که سقف با خطر جدی مواجه بود ما سقف را سبک سازی کردیم. خدا می داند نزدیک به ۷ ماشین فقط از اینجا خاک مرده و آلوده و بسیار بدبو خارج کردیم تا بتوانیم مرمت را به شکل اصولی انجام دهیم و خطر جانی برای کسی نداشته باشد.
مدیر گروه امانی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان یادآوری می کند: درحال حاضر برای انجام حفاظت اضطراری، ۲ هفته است که مشغول سبک سازی سقف هستیم و آنرا آزاد کردیم تا ان شاءالله از پایه تاق ها آغاز نموده و استواری بخشی صورت گیرد. طرح مرمت هم درحال آماده شدن است و برای آن از بچه های کارشناسی ارشد دانشگاه هنر اصفهان و دانشگاه تهران کمک گرفتیم تا کار بهتر پیش رود.
الهیاری اضافه می کند: درحال حاضر بودجه ۳۰۰ میلیون تومانی برای مرمت سقف عصارخانه دریافت کردیم، این اعتبار برای کار بصورت پیمانکاری است، البته من تلاش کردم این پول را بازگردانم تا به حالت امانی تبدلی شود ولی نشد و درنهایت پیمانکار گرفته شد. اگر حالت امانی داشت می توانستیم ۲ یا ۳ برابر کار نماییم، ولی درهرصورت بودجه آن به شکل پیمانی بود و باید با پیمانکار جلو می رفت. این اعتبار برای کار بصورت پیمانکاری است ولی اگر حالت امانی داشت می توانستیم ۲ یا ۳ برابر کار نماییم ولی درهرصورت بودجه آن به شکل پیمانی بود و باید با پیمانکار جلو می رفت. اعتبارات امانی از سال ۸۵ کم کم محدودشده است، درحالی که تا پیش از آن نه فقط در سطح استان اصفهان، بلکه کل کشور بصورت امانی کار می شد و نسبت به روش پیمانکاری برتری آشکاری دارد.
او تصریح می کند: اعتبار موجود فقط برای سبک سازی و استواری بخشی سقف است و فکر نکنم بیش از آن بتوان با این بودجه و با این شرایط بازار کاری کرد. هدف ما هم این است که بصورت زیربنایی کار نماییم تا ان شاءالله اعتبار بعدی برسد. امیدواریم که این بودجه بطور پیوسته بیاید و عصارخانه بطور کامل مرمت شود. واقعاً حیف است، این عصارخانه پتانسیل زیادی دارد. از نظر مالکیتی هم وضعیت آن بصورت شراکتی است یعنی بصورت مشترک متعلق به اداره کل میراث فرهنگی و ورثه حاج محمدحسن ربیعی است که ایشان سال قبل فوت کرد. متأسفانه از جانب ورثه برای مرمت این مکان هیچ اقدامی نشده و لااقل اگر تمام آن متعلق به میراث فرهنگی بود می دانستیم چه نماییم.
موضوع مرمت و احیای عصارخانه جماله در دوره پیشین شورای اسلامی شهر اصفهان مطرح شده بود و شیرین طغیانی که آن زمان ریاست کمیسیون عمران و شهرسازی این شورا را به عهده داشت در یکی از جلسه های شورای اسلامی آن زمانِ اصفهان نسبت به وقوع فاجعه تخریب عصارخانه جماله مشابه آن چه در مورد حمام خسرو آغا رخ داد هشدار داده و بیان کرده بود که «در بافت تاریخی منطقه ۳، عصارخانه در محله جماله وجود دارد که مربوط به دوره صفوی است و بزرگ تر و بکرتر از عصارخانه بازار قیصریه است و اگر به آن رسیدگی نکنیم با فاجعه بزرگ تخریب آن مواجه می شویم. نباید بگذاریم عصارخانه جماله مانند حمام خسرو آغا تخریب شود نباید بگذاریم عصارخانه جماله مانند حمام خسرو آغا تخریب شود. و بخواهیم از نو آنرا نمونه سازی نماییم.»
سال ۱۴۰۰ نیز محمد نورصالحی، رییس شورای اسلامی شهر اصفهان در یکی از جلسه های کارگروه بافت تاریخی کمیسیون عمران، معماری و شهرسازی شورای اسلامی شهر اصفهان این مساله را درباره ی عصارخانه جماله عنوان کرده بود که «دوره ششم مدیریت شهری نگاه ویژه ای به بافت تاریخی شهر اصفهان دارد و این بافت را یک ظرفیت می داند؛ به این دلیل به طورجدی درصدد احیای آن به ویژه در مناطق مرکزی شهر خواهد بود. مدیریت شهری اصفهان هم اکنون آماده است تا با کارشناسان میراث فرهنگی برای تملک فضاهای تاریخی همچون عصارخانه جماله همکاری کند؛ در این راه از بخش خصوصی نیز دعوت و پشتیبانی خواهیم کرد.»
با گذشت ۲ سال از صحبت های رییس فعلی شورای اسلامی شهر اصفهان، یک دفعه دیگر موضوع مرمت و احیای عصارخانه جماله را از او جویا می شویم.
محمد نورصالحی دراین باره به ایسنا می گوید: ما از شروع این دوره ی شورا بدنبال موضوع عصارخانه جماله بودیم و به علت این که قسمتی از ساختمان عصارخانه متعلق به اداره کل میراث فرهنگی استان است و بخش دیگری از این ساختمان، مالکیت خصوصی دارد سال قبل جلسه ای نیز در این خصوص با حضور مسئولان اداره میراث فرهنگی استان انجام شد.
او ادامه می دهد: اداره میراث فرهنگی استان اعلام نمود که آماده است تا این بنا را به شهرداری واگذار کنند چون نیازمند مرمت است و هزینه های اساسی دارد، اما این مساله در قالب اعلام آمادگی باقی مانده و کار بیشتری صورت نگرفته است.
نورصالحی تاکید می کند: مدیریت شهری آماده بوده که عصارخانه را از اداره میراث فرهنگی تحویل بگیرد و آن مقدار از بنا را نیز که متعلق به بخش خصوصی است در صورت آمادگی آنها خریداری کند و کلاً ساختمان عصارخانه را مرمت و احیا کند؛ ولی زمینه آن هنوز فراهم نشده و در ابتدا باید تکلیف آن بخش از بنا که متعلق به میراث فرهنگی است روشن شود.
رئیس شورای اسلامی شهر اصفهان اضافه می کند: اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان با واگذاری ساختمان عصارخانه جماله به شهرداری مخالفتی ندارد و مسئولان این اداره در این خصوص آمادگی دارند، ولی این مسئله به سازوکار و مقدمات نیاز دارد که باید در قالب یک تفاهم نامه برای مرمت و بهره برداری به شهرداری منتقل شود.
نورصالحی می گوید: اخیراً باخبر شدیم که وزیر میراث فرهنگی به اصفهان خواهند آمد که در این صورت شاید یکی از مصوبات این سفر همین موضوع باشد.
منبع: بن ایر
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب