میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی از نگاه پژوهش ها، ۲۰
چالش آمارگیری های غیردقیق از سفر گردشگران
بن ایر: آمار گردشگران خارجی؛ منتسب به مسافران ثبت شده در بدو ورود یا خروج از کشور است و وزارت میراث تأثیری بر آمار پلیس گذرنامه ندارد، این آمار در رابطه با مسافرانی است که در قالب توریست اعلام می شوند.
خبرگزاری مهر _ گروه جامعه؛ در ایران، سابقه انتشار آمارهای در رابطه با گردشگری به سال ۱۳۴۵ باز می گردد، بطوریکه بعد از تشکیل سازمان جلب سیاحان، آمارهای مربوط به موزه ها و بناهای تاریخی بوسیله آن سازمان در سالنامه آماری کشور منتشر می شد.
آمار انتشار یافته در سالنامه ۱۳۴۵ روند ۱۳۳۱ الی ۱۳۴۲ را گزارش می کرد. البته این آمار فقط مربوط به تعدادی از موزه ها و بناهای تاریخی و تعداد کل توریست بین الملل ورودی بود. بدین سبب تنها بخش کوچکی از رفتار گردشگران را نشان می داد. آمار مربوط به بازدید از اماکن متبرکه (که فقط محدود به زوار سفر کرده بوسیله سازمان حج و زیارت می شد) از سال ۱۳۸۲ منتشر گردید.
از سال ۱۳۵۵ (به طور خاص در شهر رشت و سپس در سال ۱۳۵۶ برای چهار شهر تهران، زاهدان، خرمشهر و کرمانشاه) آمارگیری از کارگاه های صرف غذا و نوشیدنی به انجام رسید و از سال ۱۳۶۶ بصورت ملی و در تمامی نقاط شهری کشور به اجرا در آمد. البته آمارگیری از کارگاه های صرف غذا و نوشیدنی در قالب چارچوب آمارگیری جمعیتی در سال ۱۳۷۳ انجام شده است.
انتشار آمار مربوط به تعداد و ظرفیت واحدهای اقامتی به سال ۱۳۸۱ و ۱۳۸۲ بازمی گردد. برمبنای سرشماری عمومی کارگاهی که در این سال انجام گرفت، تعداد و برخی مشکلات واحدهای اقامتی عمومی گزارش شد.
اولین آمارگیری از گردشگران توسط نهاد متولی آمار کشور (مرکز آمار ایران) در سال ۱۳۸۷ به اجرا درآمد. تا پیش از این آمارگیری، اطلاعات منسجم و قابل اعتمادی در عرصه گردشگری ملی و با تمرکز بر مفاهیم صحیح آماری وجود نداشت. مبنای تهیه این آمار، هدف گذاری سازمان ایرانگردی و جهانگردی سابق و همکاری آن با مرکز آمار ایران بمنظور تهیه حساب های اقماری گردشگری در سال ۱۳۸۱ بود، اما اجرائی شدن تهیه آمار از گردشگران ملی تا این که در فروردین ماه سال ۱۳۸۶ محقق نشد. در این سال، پژوهشکده آمار بصورت آزمایشی طرح آمارگیری از توریستهای داخلی را برای ۶ استان منتخب (در سطح شهرستان های بوشهر، تهران، سبزوار، رفسنجان، بابل، ملایر) اجرائی کرد. سپس در سال ۱۳۸۷ طرح آمارگیری از گردشگران ملی اجرا شد که در چهار مرحله طی ماه های تیر، مهر و دی سال ۱۳۸۷ و فروردین ماه سال ۱۳۸۸ انجام شد. این آمار با فراز و نشیب هایی مواجه بوده، اما بیشتر سال ها (به جز سالهای ۱۳۹۴ و ۱۳۹۹) برای فصل بهار گردآوری شده است
مهم ترین و جامع ترین آمار مربوط به حوزه گردشگری به سال ۱۳۹۴ بازمی گردد. اطلاعات مربوط به سالهای ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۴ در این سالنامه (که توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تهیه شد) گزارش شده است. این آمار، مشتمل بر برخی آمارهای در رابطه با واحدهای اقامتی، دفاتر خدمات مسافرتی و راهنمایان تور، سرمایه گذاری، صنایع دستی، مجوزها و.. است. از آن سال تا حالا هرساله سالنامه آماری گردشگری انتشار یافته است. البته وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی (که پیش از سال ۱۳۹۹ در کسوت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قرار داشت)، گزارش هایی درباب عملکرد خود بصورت سالیانه منتشر می کند که حاوی تعدادی از اطلاعات آماری در رابطه با صنعت گردشگری بود.
در سال ۱۳۹۹ همکاری بین سه نهاد «وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی»، «مرکز آمار ایران» و «سازمان برنامه وبودجه» با هدف تهیه نخستین حساب های اقماری گردشگری کشور شکل گرفت. این همکاری، به اجرائی شدن تهیه حساب های اقماری گردشگری سال ۱۴۰۰ انجامید، بطوریکه بصورت ماهیانه و پیمایشی آمارهایی از گردشگران (طرف تقاضا) گردآوری شد و آمارهای ثبتی و استخراج داده از سایر طرح های آمارگیری طرف عرضه صورت پذیرفت تا نخستین حساب های اقماری گردشگری کشور تهیه شود. البته تا حالا این حساب ها منتشر نشده است و بگفته کارشناسان آماری که مسئول گردآوری TSA ملی هستند، این حساب ها بصورت کامل تهیه و گزارش نخواهد شد.
اطلاعات مفید و گسترده ای وجود دارد که امکان تفکیک توریست از غیر توریست را مهیا می سازد و قابل استفاده در بخش گردشگریست. با وجود تعدد، تنوع و گستردگی پوشش آماری، اما خیلی از این آمارها اولاً، در اختیار نهاد متولی گردشگری قرار نمی گیرد، ثانیاً، مفاهیم دقیقی در گردآوری این آمار وجود ندارد و به آسانی قابل تعمیم به بخش گردشگری نیست، ثالثاً، پوشش کاملی از کل گردشگران را نمی دهد و نیازمند انجام پیمایش های مقطعی و موردی برای تصحیح و تکمیل این آمار است، رابعاً، هیچ کمیته، دفتر یا مرکز مشخصی برای تصحیح و تحلیل و انتشار آمار توریسم وجود ندارد. اما نقطه قوتی که وجود دارد، تنوع و تعدد داده های گردآوری شده توسط نهادهای مختلف و همین طور مرکز آمار ایران است. می توان از شیوه های مختلفی چون برون سپاری، ارائه خدمات جهت بررسی و ارائه آمارهای تفکیکی گردشگر-مسافر استفاده کرد.
چالش های موجود در نظام آماری گردشگری
دفتر مطالعات فرهنگ و آموزش (گروه ورزش، گردشگری و صنایع دستی) مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی با عنوان بررسی نظام آمارهای گردشگری کشور و ارائه پیشنهادات سیاستی به بررسی چالش های موجود در نظام آماری گردشگری پرداخته و تعدادی از آنها را تشریح کرده است که عبارتند از:
۱. عدم یکپارچگی در ارائه مشخصات هویتی توریستهای خارجی آمار مربوط به مشخصات هویتی مسافرین خارجی ورودی به کشور، بصورت ثبتی و سرشماری است که توسط نیروی انتظامی ثبت می شود، اما تنها سرجمع تعدادی از آنها در اختیار وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی قرار می گیرد. گرفتن اطلاعات کامل تر به همراه دسترسی بیشتر وزارت گردشگری به این داده ها، برای برنامه ریزی و سیاست گذاری در این زمینه ضرورت دارد. امکان تفکیک توریست از مسافر، بدون دسترسی به جزییات داده ها نا ممکن است. همچنین، نهادهای مسئول ثبت این آمارها باید ملزم به رعایت استانداردها و دقت در ثبت آمار شوند تا قابلیت اعتماد به داده ها افزایش یابد. ۲. ارائه ناقص آمار و اطلاعات از تعداد و خاصیت های بازدیدکنندگان آمار مربوط به تعداد و خاصیت های بازدیدکنندگان، توسط نهادهای مختلفی همچون نیروی انتظامی، وزارت خارجه، سازمان حمل و نقل و پایانه ها و گمرک ثبت می شود. در سطح بین الملل بخش اعظم این داده ها بصورت پیمایشی گردآوری می شود، درحالی که در ایران تنها داده های قابل اعتماد پیمایشی ثبت شده از گردشگران توسط مرکز آمار ایران انجام می گیرد. این آمارها علاوه بر این که محدود به فصل بهار بوده، فقط برای گردشگران ملی است و آمار توریستهای خارجی مدنظرقرار ندارد. گفتنی است متأسفانه هیچ آمار پیمایشی متقن و معتبر که بصورت دوره ای توسط نهادهای متولی آمار از گردشگران و مسافران خارجی گردآوری شود، وجود ندارد. گاهی مجموعه های علمی و پژوهشی خود مبادرت به گردآوری آمارهای محلی می کنند که قابلیت تعمیم و انطباق با آمارهای ملی را ندارد. ۳. عدم ارائه آمار پیمایشی معتبر در حوزه رفتار و تمایلات گردشگران ضعف آماری بسیار زیاد درباب رفتار و تمایلات گردشگران در کشور وجود دارد و معدود آماری که بصورت پیمایشی گردآوری و گزارش می شود نیز به خاصیت های سفر اختصاص دارد و خاصیت های توریست و گردشگری ملاک آمارگیری نیست. گزارش آمار بصورت خام و بدون هیچ تصحیح و تعدیلی به انجام می رسد و تجمیع آماری و کارشناسی آمار بر روی آنها صورت نمی گیرد. درحالی که تمامی آمارهای گزارش شده توسط نهادهای بین المللی و معتبر جهانی (مانند UNWTO و WTTC) توسط کمیته آمار و کارشناسان خبره و با تجمیع خیلی از آمارهای در دسترس صورت می گیرند. گفتنی است، نمی توان آمارهای این بخش را بدون در نظر گرفتن سایر آمارهای ملی ارائه نمود. بطورمثال آمار مربوط به ارزش تولید بخش هتلداری (در حساب های ملی) نمی تواند بسیار کمتر از مخارج گردشگران در بخش هتلداری (آمار گردشگری) باشد یا تعداد توریست ورودی بوسیله حمل و نقل هوایی (منتشر شده توسط وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی) نباید بیش از آمار مربوط به تعداد کل مسافر ورودی به کشور (منتشر شده توسط سازمان هواپیمایی) باشد. همچنین، الزام در ثبت و ارائه آمارهای مربوط به مخارج گردشگری (به ویژه توریستهای خارجی / ورودی) وجود دارد، درحالی که چنین آمارهایی در ایران تهیه و منتشر نمی گردد. ۴. عدم تهیه و انتشار سالیانه حساب های اقماری گردشگری در خردادماه سال ۱۳۹۶، یکی از هفت مصوبه شورای عالی میراث فرهنگی، گردشگری به تدوین و اجرای نظام جامع آماری و حساب های اقماری گردشگری اختصاص دارد. بمنظور پیاده سازی این مهم، برای نخستین بار در سال ۱۳۹۷، اعتبار جداگانه ای برای بسترسازی و ایجاد نظام های اقماری و گردشگری در ذیل برنامه تنظیم و اجرای امور آماری به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اختصاص یافت. در اسفندماه سال ۱۳۹۸ وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با مرکز آمار ایران قرارداد تهیه پروژه تدوین حساب های اقماری گردشگری را منعقد کرد. به گزارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی به شماره مسلسل ۲۷۰۱۸۹۸۵ مورخ ۲۰/۰۳/۱۴۰۲ بر طبق این قرارداد تهیه هشت جدول از جداول ۱۰ گانه استاندارد حساب اقماری گردشگری در دستور کار قرار گرفت. در سال ۱۳۹۹ این پروژه باتوجه به شیوع بیماری کووید ۱۹ در کشور متوقف و با بهبود وضعیت شیوع بیماری در کشور مجدداً از سر گرفته شد. نکته مهم آنست که به رغم همه کوشش های صورت گرفته، تا حالا اطلاعاتی درباب حساب های اقماری در گردشگری در کشور بصورت رسمی منتشر نشده است. ۵. عدم تهیه و انتشار اطلاعات مربوط به مخارج گردشگران در ایران، مخارج توریستهای خارجی تهیه و منتشر نمی گردد. ازسوی دیگر، زمان پرداخت توسط توریست نیز خیلی مهم است. در سفرهای برنامه ریزی شده، قسمتی از خریدهای مهم ازجمله حمل و نقل و اقامت پیش از انجام سفر صورت می گیرد. به همین دلیل امکان خرید ارزان و به صرفه تر وجود دارد. این که پرداخت پیش از مصرف انجام شده باشد، بسیار مهم می باشد، برای اینکه در سیستم حساب های ملی وقوع هزینه لحاظ می شود و اگر توریست خرید را پیش از دوره زمانی مورد بررسی (مثلاً پیش از سال شمسی جدید) انجام داده باشد، اما مصرف آنرا در دوره زمانی بعد (سال بعد) انجام دهد، این داده ها در سیستم حساب های ملی به عنوان داده های سال فعلی جای می گیرد، درحالی که مصرف آن در سال آماری بعد صورت خواهد گرفت. به همین دلیل زمان پرداخت نیز خیلی مهم است و یک معیار برای تعدیل و تصحیح آماری قلمداد می شود. گردآوری این آمارها و ثبت زمان پرداخت آنها باید در پیمایش ها لحاظ شود.
در ایران، مخارج توریستهای خارجی تهیه و منتشر نمی گردد. ازسوی دیگر، زمان پرداخت توسط توریست نیز بسیار مهم است ازسوی دیگر، یک منبع مهم دیگر ارائه آمار مربوط به تعداد گردشگران، آمار دریافتی از هتل ها و مراکز اقامتی است. علاوه بر کم شماری و ضعف های آماری در رابطه با ثبت این نوع آمار، اما این آمار هم قابلیت تعمیم به کل را ندارد و فقط آمار در رابطه با بخش اقامت (آن هم بخش کوچکی از اقامت) را دربر می گیرد. شایان است آمار مربوط به مخارج گردشگران در ایران بر طبق آمار ارائه شده از تعداد توریست که پلیس گذرنامه ارائه می دهد و ضرب آن در میانگین مخارج توریست که سازمان جهانی گردشگری برای خاورمیانه اعلام می کند، به دست می آید. ۶. نادیده انگاری لزوم تفکیک توریست از مسافر در ارائه آمار مسافران خارجی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با گرفتن آمار از پایانه ها و همین طور گرفتن آمار از پلیس گذرنامه، تعداد کل مسافرین خارجی ورودی را به دست می آورد و از بین این آمار، سهم گردشگران را جدا کرده و گزارش می کند. تا سال ۱۳۹۹ هیچ اطلاعات دقیقی از سهم گردشگران از کل مسافر ورودی وجود نداشت و کل مسافرین خارجی ورودی به عنوان توریست قلمداد می شدند، اما از سال ۱۳۹۹ تفکیک بین توریست و غیر توریست انجام شده است. متأسفانه هیچ توضیح مشخصی وجود ندارد که چگونه این تفکیک صورت می گیرد. در سال ۱۳۹۹، میزان ۸۷.۳ درصد از مسافرین خارجی ورودی به کشور به عنوان توریست گزارش شده اند، درحالی که این نسبت برای سال ۱۴۰۰ به ۷۵.۲ درصد کم شده است. این تفاوت نشان از کاهش قابل توجهی در نسبت توریست به مسافر دارد، درحالی که سفرها هر دو سال متأثر از کووید ۱۹ بوده است. این ابهام و عدم شفافیت در روش آمارگیری و گزارش های آماری، موجب تناقض و اختلاف بین آمارهای اعلامی توسط وزارت میراث و آمارهای اعلامی توسط نهادهای بین المللی شده است. بطوریکه سازمان جهانی گردشگری تعداد توریست ورودی به ایران را برای سال ۲۰۲۱ تنها ۹۸۹، ۴۳۰ نفر و برای سال ۲۰۲۰ نیز فقط ۱، ۵۴۹، ۵۷۱ نفر بازدیدکننده خارجی گزارش کرده است. آمار جهانی با آمار انتشار یافته توسط نهادهای داخلی، تفاوت قابل توجهی دارد. بااینکه آمارهای ماهیانه توسط وزارت گزارش نشده و امکان تبدیل تاریخ شمسی به میلادی ممکن نیست، اما این که نهاد آماری در ایران در دو سال پی در پی آمارها را کمتر از آمارهای بین المللی گزارش کرده، محل ابهام است. به نظر می آید این تفاوت آماری به علت روش های متفاوت در برآورد و سنجش تعداد توریست است. ۷. نگاشت نهادی نامناسب و عدم وجود پالایش داده ها در حال حاضر، «دفتر برنامه ریزی و بودجه» ذیل معاونت توسعه مدیریت و منابع وزارت میراث فرهنگی، مسئول گردآوری آمار، تحلیل آماری و ارائه گزارش های آماری در عرصه های میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است. این دفتر، مسئول یت تدوین نظام جامع آماری وزارتخانه را منطبق با استانداردهای بین المللی دارد. نبود دفتر مجزا در حوزه «آمار و اطلاعات» و تلفیق آن با موضوع بودجه و برنامه ریزی سبب شده است موضوع بودجه ریزی در اولویت قرار گرفته شود و در عمل ضعف های آماری همچنان پابرجا بماند. دفتر آمار و اطلاعات پیش تر در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی وجود داشت، اما در تغییرات اخیر حذف شد. تشکیلات سازمان یافته ای درباب ثبت آمارهای در رابطه با مسیر، مقصد و تنوع مراجعه به جاذبه ها و… وجود ندارد و همین مسئله یکی از معضلات انتشار آمار معتبر گردشگریست. آمار مربوط به توریست بین الملل و تعداد ورودی و خروجی به ایران، توسط پلیس گذرنامه به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اعلام می شود و منتسب به تعداد مسافرین ثبت شده در بدو ورود یا هنگام خروج از کشور است. اطلاعات مربوط به مرز، وسیله سفر و کشور مقصد توسط این دستگاه به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اعلام می شود و در عمل این وزارت نقش و تأثیرگذاری بر آمار پلیس گذرنامه ندارد، اما این آمار فقط در رابطه با مسافرینی است که در قالب توریست اعلام می شوند. به همین دلیل به علت عدم وجود اطلاعات در رابطه با انگیزه سفر این افراد، به آسانی نمی توان بین مسافر و توریست تفکیک قائل شد. آمار منتشر شده از تعداد گردشگران بین المللی ورودی به (و گردشگران خروجی از) ایران دارای چنین ابهام بزرگی است. تعیین ضریب تعدیل نیازمند انجام پیمایش های مقطعی و دوره ای است که توسط وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی صورت نمی گیرد. همین طور یک تیم کارشناسی باید این آمار را تحلیل و سپس آمار نهایی را اعلام نماید که هم اکنون چنین اقدامات کارشناسی صورت نمی گیرد. آمار مربوط به تعداد توریست داخلی نادقیق تر از آمار توریست بین الملل (ورود به و خروجی از ایران) است. تعداد توریست داخلی مبتنی بر آمار ثبتی استحصال شده از تردد شمارها در مرز ورودی و خروجی از استانها (و کلان شهرها) است. تنها با ضرب کردن یک ضریب به ازای هر خودرو (برحسب نوع خودرو، ضریب تعیین مسافر و همین طور ضریب تبدیل مسافر به توریست انتخاب می شود)، تعداد توریست تعیین می شود. البته پیمایشی که مرکز آمار ایران هرساله در آخر فصل بهار و با عنوان «طرح آمارگیری از گردشگران ملی» انجام می دهد، نتیجه دقیق تر و قابل اتکاتری درباب تعداد توریست داخلی ارائه می دهد، اما فقط برای یک فصل خاص از سال (فصل بهار) است. عدم وجود یک رویه علمی و بررسی در قالب یک تشکیلات و ساختار آماری مناسب در وزارت میراث، سبب تأثیرپذیری همین آمارهای اعلامی از رویکرد های سیاسی می شود.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب